Σε ένα απόσπασμα από την Σύντομη Ιστορία της Δυτικής Επέμβασης στο Ιράν, ο Mayer Wakefield περιγράφει τα γεγονότα που οδήγησαν στο Ιρανικό Πραξικόπημα του 1953. Πηγή: Stop the War Coalition
Οι ρίζες της τρέχουσας κρίσης μεταξύ των δυτικών δυνάμεων, κυρίως των ΗΠΑ και της Βρετανίας, και του Ιράν, βρίσκονται τόσο βαθιά όσο τα τεράστια κοιτάσματα πετρελαίου στη Μέση Ανατολή. Για να κατανοήσουμε την τελευταία έξαρση, η ιστορία της παρέμβασης αυτών των δύο εθνών στο Ιράν πρέπει να γυρίσουμε πίσω πάνω από έναν αιώνα.
Βρετανικές εταιρείες και έμποροι δρούσαν στην τότε γνωστή ως Περσία για αιώνες, αλλά το έτος 1908 σηματοδότησε μια σημαντική καμπή. Εκείνη τη χρονιά, μια ομάδα εξερεύνησης που εργαζόταν για τον Άγγλο επιχειρηματία William Knox D’Arcy εντόπισε την τότε μεγαλύτερη πετρελαιοφόρο περιοχή που είχε ανακαλυφθεί ποτέ στο Abadan, κοντά στην ακτή του Περσικού Κόλπου. Αν και δεν είναι άμεσα εμφανής αυτή η ανακάλυψη ήταν η έναρξη ενός αιματοβαμμένου χρονοδιαγράμματος, το οποίο δεν έχει ακόμα ολοκληρωθεί.
Τρία χρόνια αργότερα, ο Ουίνστον Τσόρτσιλ διορίστηκε Πρώτος Άρχοντας του Ναυαρχείου. Με τη Βρετανία σε πορεία αυτοκρατορικής σύγκρουσης με τη Γερμανία του Κάιζερ Βίλχελμ, επεδίωξε να εκσυγχρονίσει το Βασιλικό Ναυτικό αναβαθμίζοντας σημαντικά το στόλο του σε «πιο έντονες μορφές πολεμικής ισχύος»[i]. Αυτό σήμαινε μια γενική μετάβαση από την ενέργεια άνθρακα στην πρωτοποριακή αποδοτικότητα του πετρελαίου. Σε αντίθεση με τον άνθρακα, η Βρετανία δεν είχε εγχώρια πηγή «μαύρου χρυσού» και αναγκάστηκε να κοιτάξει αλλού για να τροφοδοτήσει τις στρατιωτικές φιλοδοξίες της.
Μέχρι τον Ιούνιο του 1914, μόλις έξι εβδομάδες πριν το ξέσπασμα του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, ο Τσόρτσιλ είχε κερδίσει το κοινοβούλιο στα σχέδια εκσυγχρονισμού του και εξασφάλισε στο βρετανικό κράτος ένα ελέγχον μερίδιο 51% στην Anglo-Persian Oil Company (APOC)[ii]. Η εξαγορά δεν απαιτούσε επαναδιαπραγμάτευση της παραχώρησης του πετρελαίου D’Arcy του 1901, η οποία όριζε ότι μόλις το 16% των καθαρών κερδών από όλες τις πωλήσεις «φυσικού αερίου, πετρελαίου, ασφάλτου και οζοκηρίτη» στη συντριπτική πλειονότητα της Περσίας επρόκειτο να επιστραφούν στην περσική κυβέρνηση [iii].
Η παραχώρηση ακυρώθηκε το 1932 και κατόπιν επαναδιαπραγματεύτηκε το 1933 ο Reza Shah Pahlavi, αλλά αξιοσημείωτο είναι ότι το κυρίαρχο εκβιαστικό πλαίσιο της συμφωνίας παρέμεινε σε ισχύ μέχρι το μεταβατικό έτος του 1951. Σύντομα, δεν υποστηρίχθηκε μόνο το βρετανικό ναυτικό από αυτή την εξαιρετικά εκμεταλλευτική συμφωνία, αλλά και η βρετανική κοινωνία στο σύνολό της. Σύμφωνα με τα λόγια του πρώην ανταποκριτή των New York Times, Stephen Kinzer:
«Από τη δεκαετία του 1920 μέχρι τη δεκαετία του 1940, το βιοτικό επίπεδο της Βρετανίας είχε τη στήριξη πετρελαίου από το Ιράν. Βρετανικά αυτοκίνητα, φορτηγά και λεωφορεία έτρεξαν με φθηνό ιρανικό πετρέλαιο. Εργοστάσια σε ολόκληρη τη Βρετανία τροφοδοτούνταν με πετρέλαιο από το Ιράν».[iv]
Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, η Βρετανία παρενέβη στρατιωτικά στο Ιράν σε δύο διαφορετικές περιστάσεις. Από το 1918 έως το 1921, η Βρετανία ήταν πρόθυμη να εξουδετερώσει την απειλή των Μπολσεβίκων ξεκινώντας μια «Εκκλησιαστική σταυροφορία για την υποστήριξη του λευκού [αντι-Μπολσεβίκικου] αγώνα» [v] στη Βόρεια Περσία. Ο Στρατηγός Έντμουντ Ιρονσάιντ ηγήθηκε τη Βόρεια Δύναμη «όχι μερικών χιλιάδων στρατευμάτων της Αυτού Μεγαλειότητας» [vi] στην περιοχή. Εκεί αναγνώρισε τον Reza Shah Pahlavi, αξιωματικό της Περσικής Κοζαμβικής Ταξιαρχίας, ως κάποιον ικανό να ηγηθεί πραξικοπήματος, και με τη βρετανική στήριξη ο Reza Shah Pahlavi πραγματοποίησε πορεία στην Τεχεράνη το Φεβρουάριο του 1921, διασφαλίζοντας τα βρετανικά συμφέροντα στη διαδικασία.
20 χρόνια μετά ο Reza Shah Pahlavi καθαιρέθηκε μετά από αίτημα της βρετανικής κυβέρνησης και αντικαταστάθηκε από τον γιο του Mohammad Reza Pahlavi μετά την αγγλοσοβιετική εισβολή στο, όπως αποκαλείται επισήμως από το 1935, το Ιράν. Με το Ιράν να έχει ουδέτερη θέση κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, οι Σύμμαχοι ήταν πρόθυμοι να διασφαλίσουν τα κοιτάσματα πετρελαίου της Αμπαντάν και να διασφαλίσουν διαδρομές εφοδιασμού στις σοβιετικές δυνάμεις. Με το κωδικό όνομα Επιχείρηση Δύναμη, οι Βρετανοί εισέβαλαν χερσαία (σχεδόν εξ ολοκλήρου ινδικές ταξιαρχίες) και αεροπορικώς από το Ιράκ, ενώ το Ναυτικό επιτέθηκε από τον Περσικό Κόλπο. Εν τω μεταξύ, σοβιετικές δυνάμεις εισέβαλαν από το βορρά.
Οι δύο δυνάμεις κατέκλυσαν γρήγορα την ιρανική αντίσταση. Καταλαμβάνοντας τη χώρα για το υπόλοιπο του πολέμου, κατανάλωσαν τεράστιους πόρους στη διαδικασία που οδήγησε σε εκτεταμένες ελλείψεις τροφίμων. Αν και όλα τα ξένα στρατεύματα έφυγαν τελικά από τη χώρα μέχρι τον Απρίλιο του 1946, μετά από μια πρώιμη αντιπαράθεση Ψυχρού Πολέμου μεταξύ του Στάλιν και του Τρούμαν, ο αγώνας για τους πετρελαϊκούς πόρους του Ιράν αποδείχθηκε μια ατελείωτη μάχη.
Ο Mohammad Mossaddeq έγινε Πρωθυπουργός τον Απρίλιο του 1951 έχοντας ηγηθεί το Jebhe Melli (Εθνικό Μέτωπο) από τη δημιουργία του το 1949 στο πλαίσιο ενός κύματος εθνικισμού. Παράλληλα με μια σειρά κοινωνικών μεταρρυθμίσεων, η πιο άμεση ανησυχία του ήταν να αποφύγει τον έλεγχο του πετρελαίου του έθνους από τους Βρετανούς και μετά από μόλις τρεις ημέρες στην εξουσία ο Mossaddeq επέβαλε τον νόμο για την εθνικοποίηση του πετρελαίου. Με τυπική αυτοκρατορική αλαζονεία, η βρετανική κυβέρνηση, με επικεφαλής τον Clement Attlee, το εξέλαβε ως «εχθρική» πράξη και προχώρησε στην ανακοίνωση πλήρους εμπάργκο στο ιρανικό πετρέλαιο, απαγόρευσης των εισαγωγών στη χώρα και «μέτρων για το πάγωμα των ιρανικών στερλίνων» [vii]. Σας θυμίζει κάτι;
Ο Winston Churchill αποκαταστάθηκε ως πρωθυπουργός τον Οκτώβριο του 1951 και ξεκίνησε το έργο του επιτιθέμενος στους προκατόχους του για τη μη χρήση βίας κατά του Ιράν [viii]. Με το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ και το Διεθνές Δικαστήριο Δικαιοσύνης να συμπαρατάσσονται και οι δύο με το Ιράν στις νομικές ακροάσεις που διεξάγονται από τη βρετανική κυβέρνηση, οι συζητήσεις για πραξικόπημα άρχισαν να γεμίζουν τους διαδρόμους της εξουσίας. Αλλά μετά το μεγάλο κόστος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, και την ανακατανομή ισχύος που ακολούθησε στον κόσμο, η Βρετανία δεν ήταν σε θέση να αναλάβει μόνη της μια τέτοια αποστολή – τώρα χρειαζόταν την πολιτική και στρατιωτική δύναμη των ΗΠΑ για να ηγηθεί.
Με τη στρατηγική θέση του Ιράν, τον τεράστιο πλούτο πετρελαίου και την ενίσχυση της στήριξης για το Κόμμα Τουντέχ (Ιρανικό Κομμουνιστικό Κόμμα) μεταξύ ενός ολοένα και πιο εξεγερμένου πληθυσμού, εμφανίστηκε ως ο τέλειος στόχος για το δόγμα του Προέδρου Truman για τη σοβιετική «συγκράτηση». Ο Τρούμαν, ωστόσο, ήταν απρόθυμος να στηρίξει στρατιωτικό πραξικόπημα και ο Τσόρτσιλ εξακολουθούσε να ελπίζει ότι η σοβαρή οικονομική πίεση στην οποία βρισκόταν η χώρα λόγω του εμπάργκο της πετρελαϊκής βιομηχανίας θα οδηγούσε τελικά τον Mossaddeq να υποχωρήσει στις βρετανικές απαιτήσεις. Όχι. Μάλλον παραιτήθηκε από τη θέση του διαμαρτυρόμενος για την άρνηση του Mohammad Reza Shah να τον στηρίξει την εθνικοποίηση του πετρελαίου και με την πράξη του αυτή προκάλεσε τεράστιες διαδηλώσεις στους δρόμους προς στήριξη της θέσης του. Μόλις πέντε ημέρες αργότερα, επανεγκαταστάθηκε ως πρωθυπουργός και περισσότερο ενθαρρυμένος από ποτέ.
guernicaeu.wordpress.com 